Si Nai Phan ay isa sa mga sikat sa kapitbahayan. Hindi dahil isa siyang mananayaw na ang
paa’y singgaan ng saboy ng bituin; hindi rin dahil ginawa niyang bukod-tangi ang sarili sa larangan
ng pulitika o panitikan. Marahil, ang kanyang talino sa pagsasangkap sa isang masarap na luto ng
sinigang ang kanyang naging tuntungan sa kawalang-hanggan, pero kahit hindi naging katangi-tangi
ang nalalaman niya sa pagluluto, magiging tanyag pa rin siya dahil handa niyang pahintulutan ang
kanyang mga parukyano sa walang limitasyonng pangungutang.
Mahilig siyang mamigay ng matamis sa mga bata nang hindi naghahanap ng pera. Mangyari
pang dahilan ito lagi para magreklamo ang kanyang asawa, pero sasabihin niya “Ang dalawampung
satang na halagang matamis ay hindi ipinaghihirap ng pamilya”. Pag ang Than Khun , isang mataas
na opisyal na naninirahan sa may iskinita, ay gusto ng isang masarap na kape, sasabihin nito sa anak:
“Magdala ka rito ng kape mula sa tindahan ni Nai Phan. Marami siyang maglagay ng gatas; iisipin
mong nag-aalaga siya ng baka para doon!”
Sa iskinita ding iyon ay naninirahan ang isang lasenggo na hilig nang lumitaw sa kainan at
tumula ng mga berso mula sa kuwento nina Khun Chang at Khun Phaen; makikinig si Nai Phan nang
taimtim ang atensyon. Pagkatapos magpalabas, hihingi ang lasenggo ng isang libreng baso ng tsaang
may yelo, na malugod namang ipagkaloob ni Nai Phan, na may kasama pang doughnut para
kumpleto. 26
Pag maulan, sasabihin ni Nai Phan sa mga estudyanteng dalagita: “Mga binibini, nahihirapan
na kayo sa pagtatampisaw sa putik. Mula ngayon, puwede n’yong bitbitin ang inyong sapatos
hanggang sa aking tindahan at doon n’yo isuot”. Lagi niyang binibigyan ang mga ito ng malinis na
tubig para panghugas ng paa.
Pero eksaktong ikawalo gabi-gabi, isasara niya ang kanyang tindahan. Sasabihin sa kanya ng
mga kaibigan niya, “Dapat kang magbukas at magsilbi sa gabi; diyan maganda ang negosyo, mas
madali kang yayaman”.
Masayang tatawa si Nai Phan at sasabihin,“Mas masarap matulog kaysa magpayaman nang
mabilis”.
Ang sagot na ito’y may pinupukaw sa puso ng mga nakakarinig na mas mayaman kaysa kay
Nai Phan, pero hindi pa rin kuntento sa yaman nila, bagkus ay nagkukumagkag pang makapagpundar
ng mas malaki pang kayamanan.
Ang mga taong naninirahan sa iskinita, pauwi sa kani-kanilang bahay sa kalaliman ng gabi
pagkaraan ng maghapong ginugol sa paghahabol ng pera, ay makatatanaw kay Nai Phan na nakahilig
sa kanyang maliit na silyang de-tiklop, kuntentong nakikipag-usap sa asawa. At maiisip nila sa
kanilang sarili: “Ang saya-saya nilang tingnan, malaya sa paghahangad sa kayamanan. Mas mabuti
pa sila sa amin”.
Isang gabi ay nagpunta sa sinehan ang kanyang asawa, at nag-iisa si Nai Phan. Papadilim na
at naghahanda na siyang magsara ng tindahan nang mabilis na pumasok ang isang kabataang lalaki.
“Anong maipaglilingkod ko sa inyo, sir?, tanong ni Nai Phan. Sa halip na sumagot, naglabas
ng baril ang estranghero at itinapat iyon sa puso niya. Hindi ito maunawaan ni Nai Phan pero
nadarama niya na hindi maganda ang mga pangyayari.
“Iabot mo ang salapi mo,” marahas na sabi ng kabataang lalaki. “Lahat, kung anuman meron
ka. Mukhang ang patayan ang uso sa mga panahong ito; nagbabarilan ang mga tao araw-araw. Pag
pinatay kita, wala nang ispesyal d’on at pag napatay mo ‘ko, hindi na rin masyadong nakapagtataka,
kaya bilisan mo na. Pag hindi ko nakuha ang salapi, patitikimin kita ng mga bala”.
Hindi nanginig si Nai Phan. Kalmante siyang nakatayo at sabi niya sa tinig na parang
nakikipag-usap lang ; “Ibibigay ko sa’yo ang pera, pero hindi dahil sa baril mo, ibibigay ko sa’yo
dahil mukhang kailangang-kailangan mo iyon. Baka nakasalalay dito’y buhay at kamatayan. Eto…
lahat ng perang meron ako ay nandito. Kunin mo na at umuwi ka na agad. Sinong nakakaalam?
Siguro’y may sakit ang iyong ina; siguro’y maraming araw na siyang hindi tumikim ng pagkain.
Bilisan mo; baka nga maraming taong naghihintay doon, iniisip kung pag-uwi mo na may dalang
pera. Hindi ko sasabihin sa mga pulis. Mga siyam na raan ang cash dito; higit pa… kunin mo na”.
Inilagay niya ang salapi sa mesa pero ang binatang holdaper ay tila hindi maglakas-loob na
hipuin iyon.
“Bakit hindi mo kunin?” tanong ni Nai Phan. “Tingnan mo, bakit kita lolokohin? Alam kong
hirap na hirap ka na. Hirap tayong lahat sa mga araw na ito. Hindi ako naniniwalang masama kang 27
tao. Sino ang gustong maging magnanakaw kung maiiwasan niya? Maaari ding nagkaatake ang iyong
ama at kailangan mo siyang alagaan, dalhin mo sa kanya ang perang ito, pero wag mong ubusin lahat
sa gamot. Maniwala ka sa akin, magagamot ng doktor ang katawan, pero kailangan ng tao ang lunas
pati sa kanyang isip at kaluluwa. Bumili ka ng ilang mababangong bulaklak, isang kuwintas ng
bulaklak para sa iyong ina na mailalagay niya sa harap ng sagradong imahen sa bahay. Iyon ang
ginagawa ko gabi-gabi. Hindi mo kailangang malaman kung ano ang kabanalan o kung saan ito
nananahanan. Sapat na ang makadama ka ng kapayapaan sa iyong sarili. Iyon ang langit. Ay! – at
itabi mo ang iyong baril – giginhawa agad ang pakiramdam mo. Ang isang lalaking may dalang baril
ay hindi nakakilala ng kapayapaan, ang puso niya’y naghihirap sa takot at pag-aalinlangan, at sa
amoy ng panganib. Hindi tayo liligaya habang ang ating mga kamay ay nagsisikip sa mga sandata”.
Inilagay ng kabataang lalaki ang baril sa kanyang bulsa, tulad ng isang masunuring bata.
Itinaas ang mga kamay sa pagpupugay sa wari kay Nai Phan, na kilala sa kanyang sinigang at kape
at pagbubukas-palad.
“Dapat na barilin ko ang aking sarili imbis na barilin ka,” sabi ng kabataang lalaki.
“Huwag kang magsalita na parang baliw,” sabi ng tagapamahala ng tindahan, habang inaabot
ang pera sa binata. “Ito na lahat iyon. Dalhin mo, iyo nang lahat. Hindi ito pagbibigay na ginawa sa
galit. Alam ko na puno ang mga bilangguan, pero hindi ng mga kriminal. Isa kang lalaking tulad ko,
tulad ng ibang lalaki, kahit sinong lalaki, kahit isang ministro, ay ganyan din ang gagawin kung
desperado”.
Naupo ang kabataang holdaper. “Hindi pa kita nakita kailanman, at hindi pa ako nakikita
kailanman ng gaya mo kung magsalita. Hindi ko kukunin ang pera mo, pero itinabi ko na ang aking
baril. Ngayo’y uuwi na ako sa aking ina na gaya ng sabi mo,” umubo siya nang ilang ulit bago
nagpatuloy. “Masama akong anak. Lahat ng perang ibinigay sa akin ng aking ina’y inubos ko sa
karera ng kabayo; ‘yong kakaunting natira’y inubos ko sa pag-inom
“Lahat ng tao’y nagkakamali. Ano ba ang buhay kundi magkakahalong eksperimento,
pagkakamali’t mga kabiguan?” sabi ni Nai Phan.
“Hindi malakas ang katawan ko, alam mo, “ pagpapatuloy ng kabataang lalaki. “Narinig mo
ba ang ubo ko? Natatakot ako na may’ron na akong T.B. Iyon ang dapat sa akin, sa palagay ko, dahil
meron akong mga ginagawang masama – Dapat talagang mamatay na ako agad-agad. Hindi ako
dapat mabuhay, pasanin lang ako ng mundo. Salamat, at Paalam!”
Walang pag-asang umiling ang kabataang lalaki. “Hindi ko alam kung saan ako pupunta
ngayon. Saan ako maaaring pumunta? Ano ang mga paniniwalaan? Hindi ko alam. Mukhang wala
nang ano pa man sa mundong ito na karapat-dapat paniwalaan. Naging isang miserableng nilikha na
ako mula nang araw na ako’y ipanganak; hindi nakapagtataka na hindi ko gusto ang aking mga
kapwa-tao. Minsan, ang tingin ko’y pananagutan ng lahat ang mga kamalasan ko. Ayokong
makisalamuha sa mga tao. Hindi ako nagtitiwala kahit kanino. Kinasusuklaman ko ang paraan ng
pakikipag-usap ng tao sa isa’t isa, kung paano nila gugulin ang kanilang buhay, kung paano nila
mahalin at purihin ang isa’t isa, kung paano sila tumawa at ngumiti.
Tumango nang may pagkaunawa si Nai Phan. “Lahat ng tao’y gan’on ang pakiramdam kung
minsan.” 28
“Kaya mo ba akong paniwalaan? Hindi ako interesado sa kahit ano. Sawang-sawa na ako sa
lahat. Ang buong mundo’y parang hungkag. Walang kahulugan, walang anupaman na
mapapagkapitan o maigagalang na tao. Kung talagang gusto kong magtrabaho, sa palagay ko’y
maaari akong humanap ng gawain. Pero nasusuklam akong makita ang sangkatauhan, ayokong
tumanggap ng kahit na anong pabor mula sa kanila. Mananatili ako ng isang linggo sa isang trabaho,
dalawang linggo, sa isa pa-hindi ako nagtatagal kahit saan”
“Nagbabasa ka ba ng libro?”
“Dati. Pero umayaw na ako. Ni hindi na ‘ko nagbabasa ng diyaryo ngayon. Bakit pa? Alam na
alam ko kung ano’ng laman nila. Wala kundi barilan, nakawan, patayan! Binabago nila ang mga
lugar at mga pangalan pero ganun’t gan’on din ang mga istorya.”
Hinimas ng kabataang lalaki ang kanyang baba at masusing naningkit ang mga mata kay Nai
Phan” Swerte mo na hindi ka nagpakita ng anumang takot o galit nang pagbantaan kita ng baril, tiyak
na papatayin kita. Ang daigdig na ito’y punung-puno ng mga lalaki na gustong magpakita ng galit,
mga lalaking marurumi ang isip, na laging bumubulalas na nabubulok na raw ang sibilisasyom at
moralidad. Hindi ako naniniwala na dahil ang daan-daan o libu-libo ang napasama, gan’on na rin
dapat gawin ng lahat ng tao. Alam ko na ngayon na hindi ako naparito dahil sa pera kundi para
patunayan sa sarili ko na tama ang aking paniniwala. Naiisip ko lagi kahit pa nawawalan na ng pagasa ang mundo at lumulubog na sa kailaliman, pinarumi at dinungisan ng kasalanan ng tao, may
matitira pa rin kahit isang tao na hindi tao dahil lang gan’on ang itsura niya, kundi isang tunay na
taong nilalang. Alam niya kung paano magmahal ng iba, kung paano mapagwawagian ang paggalang
ng ibang tao. Pero hindi ko ganap na pananaligan iyon dahil wala pa kong nakitang gan’on. Sa loob
ng maraming taon ay iniisip ko: “Sana’y makakita ako ng isang tao na hindi pa naging buktot
kasabay ng kabuktutan ng mundo, para mapaniwalaan ko na may natitira pang kabutihan, para
magkaroon ako ng lakas para patuloy na mabuhay.” Ngayo’y nakatagpo ako ng isang taong gan’on.
Ibinigay mo sa akin ang lahat ng hinahangad ko. Wala ka nang dapat ibigay. Uuwi ako ngayon.
Mangyari pa, sa isip ko, hindi ko na kamumuhian uli ang daigdig. Natuklasan ko sa wakas ang uri ng
buhay na gusto kong tuntunin.”
Mukhang nagiging mas masigla na ang estranghero. Tumindig na siya para umalis at
pagkaraan, naalaala niya, inilabas niya ang baril, iniabot niya iyon sa may-ari ng tindahan.
“Sana’y kunin mo ito. Hindi ko na ito kailangan. Iyan ang tatak ng mababangis. Sinumang
lalaki na magdala ng baril ay walang awa o paggalang sa iba, wala siyang iginagalang kundi ang
baril. Ang mga bandido’y maaaring mabuhay sa kanilang baril, pero ang buhay nila’y laging
gagambalain ng katotohanan na ang mga kaaway nila’y maaaring sumalakay sa kanila nang wala
silang kahandaan. Wala silang panahon para panoorin ang paglubog ng araw o para umawit. Pag ang
tao’y walang panahon para umawit, mabuti pang maging kuliglig na lang o ibong mynah.”
Ngumiti nang masaya ang holdaper, at kumakaway ng pamamaalam, idinugtong nito:
“Babalik ako para makita ka uli, pero huwag mo nang ipakikita uli sa akin ang baril. “Yan ang
kaaway ng isang malinis na buhay. Paalam.” 29
Nawala sa dilim ang estranghero. Yumuko na si Nai Phan, ang may-ari ng tindahan, para bisitahin
ang pinakabago niyang pag-aari. Iniisip niya na bukas ay ipagbibili niya iyon. Kailangang-kailangan
niya ng bagong pansala ng kape
---W A K A S---
